لە هەشتاكان دەیانگوت بەغدا زۆر لە دوبەی جوانترە، بەڵام ئێستا هەولێر لە بەغدا جوانترە

[کارێز]

وەرگرتن

لەم دیمانەیەدا ئەندازیاری تەلارساز دیدار محەمەد گەردی لە زانكۆی پۆلۆتەكنیكی وارشۆ، كە تێزی دكتۆراكەی ئەوەیە بەراوردێك لە نێوان هەولێر لە سەردەمی دیكتاتۆریەتی بەعس و هەولێر لە سەردەمی ئازادی و حوكمڕانیی كوریدا بكات، سەبارەت بە تایبەتمەندییەكانی تەلارسازی لە كوردستان و چەند پرسێكی دیكە وەڵامی پرسیارەكان دەداتەوە.

مێژووی تەلارسازی ئاماژەیە بۆ شارستانیەتی هەر میللەتێك، تۆش وەك ئەندازیارێكی تەلارسازی تێزی دكتۆراكەت بۆ تەلارسازیی هەولێر تەرخان كردووە، ئایا ئێمە وەك كورد تەلارسازیی تایبەت بە خۆمانمان هەیە و دەتەوێت فراوانتری بكەیت، یان نیمانە و دەتەوێت بناخەیەكی بۆ دروست بكەیت؟
بیگومان هەر تاكێك دەوێت جوانترین بەخشش پێشكەشی نەتەوەكەی خۆی بكات، منیش وەك كوردستانییەك و هاووڵاتییەكی شاری هەولێر، حەزمكرد ئەوەی خوێندوومە و ئەوەی بەرهەمی دەهێنم پێشكەشی كوردستان و هەولێری بكەم. ئاشكرایە كورد لە بواری تەلارسازیدا سەرچاوەی نییە و تەنانەت هیچ پەرتووكێكی تایبەت بە تەلارسازی لە كوردستاندا نییە، ئەوەی هەمانە تەنیا قەڵای هەولێرە و دەڵێن تەمەنی هەشت هەزار ساڵە، لە كاتێكدا ئەم مێژووەش بۆچوونی جیاوازی لەسەرە و هەندێك لە توێژەرانی ئەركیۆلۆژی لە میانەی توێژینەوەكانیاندا كە توێژینەوەیان لەسەر شوێنەوارەكانی دەوروبەری هەولێر كردووە، ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن تەمەنی ئەو قەڵایە زۆر لە هەشت هەزار ساڵ زیاترە، هەر بۆیە دوای ئەوەی كە ناونیشانی تێزی دكتۆراكەم لە زانكۆی پۆلۆتەكنیكی وارشۆ لە پۆلەندا پەسەند كرا، زۆر گەڕام هیچ پەرتووكێكم لەسەر تەلارسازیی كوردستان دەست نەكەوت، بۆیە بەناچاری گەڕامەوە بۆ ئەوەی لە پۆلەندا تێزی دكتۆراكەم تەواو بكەم و پشتیوان بە خوا لە كۆتایی ساڵ موناقەشەی تێزی دكتۆراكەم دەكەم.

ئایا ئەو بابەتە سەرەكییانە چین كە بوونە تەوەری سەرەكیی تێزی دكتۆراكەت لەسەر تەلارسازی هەولێر؟
لەگەڵ پڕۆفیسۆری سەرپەرشتیارم وا بڕیار دراوە كە تێزی دكتۆراكەم بكرێتە كتێب بۆ ئەوەی قوتابیانی بەشی تەلارسازی وەك سەرچاوەیەك سوودی لێوەربگرن، بۆیە لە توێژینەوەكەم پێش هەموو شت باسی ئەوەم كردووە كە كورد وەك نەتەوە كێیە؟ ئەم نەتەوەیە كە ئێستا لە چوارچێوەی هەرێمێكی فیدڕاڵیدا خۆی بەڕێوە دەبات، سیستمە سیاسییەكەی چۆنە؟ ئەو لایەنە سیاسییانەی رۆڵی سەرەكی لە حوكمڕانیی كوردستان دەگێڕن، كام لایەنانەن؟ بۆیە لەم بەشانەدا باسم لە مێژووی كورد و كوردستان كردووە، ئاماژەم بەوە كردووە ئێستا كوردستان لە سایەی سیستمێكی دیموكراتی و فرەحزبی بەڕێوە دەچێت و دوو پارتی سەرەكی ( پارتی و یەكێتی) رۆڵی سەرەكی لە حوكمڕانی دەگێڕن، دوای ئەمانە بەشێكم تەرخان كردووە بۆ قەڵای هەولێر و توێژینەوەم لەسەر ئەوە كردووە، بۆچی ئەم قەڵایە لەو شوێنە دروستكراوە؟ لە ئاكامی توێژینەوەكانم گەیشتوومەتە ئەوەی كە كاتی خۆی شوێنی ئێستای قەڵا لە نێوان دوو رووبار بووە و بە تێپەڕبوونی كات لە ماوەی هەشت تا نۆ هەزار ساڵی رابردوو پڕبوونەتەوە و نەماون، رووبارەكانیش یەكێكیان بەلای باكووری قەڵادا بەرەو تەیراوە رەتبووە، ئەوی دیكەشیان لە باشوورەوە بەلای بازاڕی نیشتمانی ئێستادا تێێپەڕیوە، كە ئەمە هۆكارێكی گرنگە بۆ ئەوەی قەڵا لەو شوێنە دروست بكرێت، هەندێك سەرچاوەی دیكەش هەن دەڵێن، پێش دروستكردنی ئەم قەڵایەش، ئەو شوێنە پێشتر شارێك بووە و هاتوون لەسەر شارەكە ئەم قەڵایەیان دروستكردووەتەوە. ئەم بۆچوونە لە ساڵانی 1972-1973 لەلایەن شوێنەوارناسانەوە كاری لەسەر كراوە، بەڵام لەساڵی 1974 بەهۆی سەپاندنەوەی شەڕ لەلایەن رژێمی عێراق بەسەر شۆڕشی كوردستان ئەم پڕۆژەیە وەستێنرا، لە ساڵانی 2010- 2014 ژمارەیەكی زۆری شوێنەوارناس لە چەندین وڵاتی جیاوازەوە هاتنە كوردستان و دیسان دەستیان كردەوە بە كنە و پشكنین و نزیكەی شەش مەتر هەڵكۆڵینیان كرد، بەڵام لە 2014 بەهۆی بڕینی بودجە لەلایەن حكومەتی عێراق و هەڵگیرسانی شەڕی داعشەوە، ئەمجارەش پڕۆژەكە راگیرا. لە دوای قەڵا باسی گەڕەكەكانی تەعجیل و جوولەكان و عەرەبانم كردووە، كاتی خۆی لە بەشی رۆژهەڵاتی شوێنی بازاڕی ئێستای هەولێر، كاروانسەرا هەبووە، ئەم كاروانسەرایە بازرگانیی ئاسیا و ئەوروپای بە یەكەوە بەستووەتەوە، چونكە هەولێر ناوەندی رێگەی هەریر بووە كە ئەو رێگەیە ئاسیا و ئەوروپا بە یەكەوە گرێدەداتەوە. دوای ئەوە هاتوومەتە سەر باسی دروستكردنی گەڕەكی ئازادی، ئەم گەڕەكە لەدوای گەڕەكەكانی دەوروبەری قەڵا یەكەمین گەڕەك بووە كە لە هەولێر دروستكراوە، ئەو ئەندازیارە تەلارسازانەی نەخشەی ئەو گەڕەكەیان كێشاوە، ئەوروپی بوون، لەبەر ئەوەی ئەوكات لە زانكۆكانی عێراق ئەندازیاری تەلارساز نەبوون، گەڕەكی ئازادی بە شێوەیەكی مودێرن دروستكراوە، دوو قوتابخانەی كوڕان و كچانی سەرەتایی و ناوەندی و دواناوەندی تێدا بووە، نەخۆشخانە و بنكەی پۆلیس و یانەی تێدا بووە، یاریگای بۆ دروستكراوە.

ئایا باسی ئەو گۆڕانكاریە گەورانەی هەولێرت نەكردووە كە لە سایەی حوكمڕانیی كوریدا تیایدا هاتووەتەئاراوە؟
بە راستی ئامانجی سەرەكیی تێزی دكتۆراكەم ئەوەیە كە بەراوردێك لە نێوان هەولێر لە سەردەمی دیكتاتۆریەتی بەعس و هەولێر لە سەردەمی ئازادی و حوكمڕانیی كوریدا بكەم، ئەمەشم لە بەراروردكردنی وارشۆی پایتەختی پۆلەندا لە سەردەمی حوكمڕانیی دیكتاتۆریەتی كۆمۆنیستی و پاشانیش دوای نەمانی كۆمۆنیستی وەرگرتووە، ئەوجا چۆن وارشۆی سەردەمی دیكتاتۆریەتی كۆمۆنیستی شارێكی كۆن و دواكەوتوو و ناشیرین بوو، كە دوای ئەوەی بووە سیستمێكی دیموكراتی گۆڕانكاریی زۆر گەورەی بە خۆیەوە بینی، بە هەمان شێوە هەولێریش زۆر زیاتر لە وارشۆ گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، جیاوازیی هەولێر لەگەڵ وارشۆ ئەوەیە كە ئەو لەدوای رووخانی كۆمۆنیستەوە بەشێوەیەكی تەدریجی گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە، بەڵام لەدوای راپەڕینەوە هەتا رووخانی رژێمی دیكتاتۆری بەعس، گۆڕانكارییەكانی هەولێر زۆر لەسەر خۆ بوون، لەبەر ئەوەی حكومەتی كوردستان هیچ داهاتێكی لەبەر دەست نەبووە، بەڵام دوای رووخانی رژێمی بەعس و نووسینەوەی دەستووری عێراق و دیاریكردنی پشكی كوردستان لە بودجەی عێراق، ئەمەش واتە لە ماوەی ساڵانی 2006 تا 2014 بە جۆرێك گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە كە دەكرێت پێی بگوترێت «میترۆپۆلی هەولێر»، میترۆپۆلیش، دە خاڵی بۆ دیاریكراوە و بەو شارە دەگوترێت میترۆپۆل كە هەموو مەرجەكانی میترۆپۆلی تێدا بێت، بۆیە بە راشكاوی دەڵێم ئەو گۆڕانكارییەی لە ماوەی ساڵانی 2006 تا 2014 لە هەولێر روویداوە، لە هیچ شارێكی دیكەی ئەم جیهانە وا بە خێرایی رووی نەداوە، هەر بۆ نموونە لە هەشتاكان دەیانگوت بەغدا زۆر لە دوبەی جوانترە، بەڵام ئێستا هەولێر لە بەغدا جوانترە.

باشە كە ئەم هەموو ماندووبوونەت كردووە، بۆ فراوانترت نەكرد و باسی ئاوەدانكردنەوەی هەموو كوردستان بكەیت؟
بۆ نووسینەوەی تێزی دكتۆرا، هێندەی بڕیاری ئەو پڕۆفیسۆرانەی سەرپەرشتیت دەكەن، رۆڵی هەیە، هێندە ناونیشان، یان خواستی قوتابییەكە رۆڵی نابێت، بۆیە پڕۆفیسۆری سەرپەرشتیارم لە سەرەتادا بەوەش رازی نەبوو كە ناونیشانەكەی لە سەر هەموو شاری هەولێر بوو، ئەوان جەختیان لەوە دەكردەوە كە دەبێت تەنیا لەسەر قەڵا بنووسم، بەڵام پاشان لەبەر ئەوەی هەولێر كۆمەڵێك تایبەتمەندی هەیە كە لە هیچ شارێكی ئەم جیهانە نییە، بۆیە رازی بوون كە لە سەر شاری هەولێر توێژینەوەكەم بكەم.

باشە ئەو تایبەتمەندییانەی هەولێر چین كە تەنیا لەم شارە هەیە و لە هیچ شارێكی دیكەی دونیادا نییە؟
ئەوەی دەیڵێم پڕۆفیسۆری سەرپەرشتیارم لەسەری نووسیوە و بڵاویشتی كردووەتەوە، تایبەتمەندیی هەولێر، قەڵا و ماستەرپلانەكەیەتی كە لە هەشت بازنە پێكهاتووە، ئەو نووسیویەتی هیچ شارێكی دیكە لە جیهاندا لەسەر ماستەرپلانی هەشت بازنە دروست نەكراوە.

بەڵام ئەم بازنانە پێشتر هەبوون و لە ماستەرپلانی هەولێردا بازنەكانی دیكە زیادكراون، بۆ نموونە بازنەی 60 مەتری و 100 مەتری هەبووە، ئێستا بازنەكانی 120 مەتری و 150 مەتری و پشتێنەی سەوزی بۆ زیاد دەكرێت، ئایا بۆ دەبێت ئەم هەشت بازنەیە ببنە تایبەتمەندیی دەگمەن؟
ئەوجا خۆی ئەمەیە جیاوازیی نێوان هەولێر لە سەردەمی داگیركاری و دیكتاتۆریدا و هەولێر لە سەردەمی ئازادی و دیموكراسیدا، بەڵێ راستە لە شەست و هەفتاكانی سەدەی رابردوو كاتێك بازنەی شەقامی 60 مەتری و 100 مەتری دروستكرا، ئامانج لێی ئەوە بوو كە شارەكە بە تەواوی كۆنتڕۆڵ بكرێت و رێگە لە چالاكیی پێشمەرگانە بگیرێت، بۆیە خەڵكی هەولێر ئەو كات زۆر رقیان لەو شەقامە بازنەییانە بوو، بەڵام لەسەردەمی ئازادیدا ئەم بازنانە بوونە سیمایەك بۆ جوانیی هەولێر و ئاسانكاریی هاتووچۆ لە شارەكەدا، هەر بۆ نموونە وارشۆ هەر هێندەی هەولێر دەبێت، كاتێك بمەوێت لە باشوورەوە بچمە باكوور نزیكەی سەعات و نیوێك تا دوو سەعاتم پێدەچێت، بەڵام هەولێر بمەوێت لە باشوورەوە بچمە باكووری شارەكە هەر20 تا30 خولەكم پێدەچێت، بۆیە ئەم بازنانە و باشیی رێگەوبانەكان زۆر كاری هاتوچۆی لە هەولێر ئاسان كردووە، ئەوجا خۆ هەر بازنەكان لە دیكتاتۆرییەوە بۆ دیموكراتی گۆڕانكاری بەسەردا نەهاتووە، هەر بۆ نموونە پاركی شەهید سامی عەبدولڕەحمان لە سەردەمی دیكتاتۆری سەربازگە بوو، لاوەكانی هەولێری تێدا گوللەباران دەكرا، بەڵام ئێستا بووەتە گەورەترین پارك لە كوردستان و نەك تەنیا خەڵكی هەولێر، بەڵكو خەڵكی شارەكانی دیكەی كوردستان و عێراق و وڵاتانی دیكەش بۆ سەیران و گەشتوگوزار سوودی لێ وەردەگرن.

كەواتە وەك ئەندازیارێكی تەلارساز و یاریدەدەری پڕۆفیسۆر لە بەشی تەلارسازیی زانكۆی وارشۆ هیچ رەخنەیەكت لە ئاوەدانكردنەوەی هەولێر نییە؟
من باسی كەموكورتیم نەكردووە، بەڵكو باسی گۆڕانكاریم كردووە، ئەوجا ئەگەر بێینە سەر وردەكارییەكان، بەڵێ لەم گۆڕانكارییەدا شوێن هەیە زۆر رێكوپێك دروستكراوە، وەك ئەو گرووپە باڵاخانەی ئیمپایەر، چەندان تەلار و باڵاخانەی دیكە، بەڵام هەندێكی دیكە هەن زۆر بە ئیهمالی دروستكراون، وەك بەشێك لەو گوندە تازانەی لە هەولێردا بۆ شوێنی نیشتەجێبوون دروستكراون.

دیارە ئەندازیاری تەلارساز، پێش ئەوەی ئەندازیار بێت، دەبێت هونەرمەندی بواری وێنە و شێوەكاری بێت، ئایا جگە لە بواری دیزانی شار و تەلارەكان، لە بواری مۆنۆمێنت و پەیكەردا هیچ پڕۆژە، یان بەرهەمێكت هەیە؟
- وەك پڕۆژە، بەڵێ چەندین پڕۆژەم هەیە، بەڵام بەداخەوە پڕۆژەكانم نەكەوتوونەتە بواری جێبەجێكردن، وەك دەزانن پڕۆژەی مۆنۆمێنت و پەیكەر خەرجییەكی زۆری دەوێت و دەبێت حكومەت بۆی دابین بكات. یەكێك لەو پڕۆژانەم كە ئیلهامەكەیم لە وتەیەكی سەرۆك بارزانی لە كۆڕەوەكەی 1991 وەرگرتووە، كە گوتی: بێجگە لە چیاكان كەس دۆستمان نییە، منیش چیایەكم دروست كردووە لە ناوەڕاستدا بووەتە دووبەش لە نێوان دوو چیاكەش هەردوو رووباری دیجلە و فورات كە سەرچاوەكەی لە كوردستانە هاتوونەتە دەرەوە و هەروەها لەسەر ئەو دوو رووبارەش ئاگری بابەگوڕگوڕ بەرز بووەتەوە، پڕۆژەیەكی دیكە، پڕۆژەی پێشمەرگەی ونە، هەروها پڕۆژەی سەربەخۆیی ئافرەتان و ئەنفالی بارزانییەكان و داری ئازادی، پشت بەخوا كە گەڕامەوە بۆ پۆلەندا دیزاینی ئەم پڕۆژانە بۆ گۆڤارەكەتان دەنێرم و دڵخۆش دەبم لەسەر لاپەڕەكانی گوڵان بڵاو بكرێنەوە.

لە 9 نیسانی 2023 گۆڕانكاری تێدا كراوە لە لایەن کارێز