گەڕان لە ماڵپەڕدا

دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە سەدەیەك بەسەر دامەزراندنی قوتابخانەی باوهاوس (ماڵی تەلارسازی) لە ئەڵمانیا لە ساڵی ١٩١٩، قوتابخانەیەکی دیزاین و تەلارسازی مۆدێرن کە لە لایەن ئەندازیاری ئەڵمانی واڵتەر گرۆپیۆس (١٨٨٣-١٩٦٩) دامەزراوە. بیرۆکەی سەرەکی ئەوەیە کە هەوڵ بدرێت هونەر بە تەلارسازی و ئەندازیاریەوە ببەسترێتەوە، و بەردەوام نەبن لە جیاکردنەوەیان وەك ئەوەی لە سەدەی نۆزدەهەم و پێشتردا بوون. گرۆپیۆس بینی کە هونەر و ئەندازیاری دەتوانن سوود بە یەکتری بگەیەنن، قوتابیانی قوتابخانەکەش بەشدارییان لە دیزاینکردن و تەیارکردنی بیناکاندا کرد، بە بەکارهێنانی تاقیکردنەوە و خەیاڵی بوێرانە، بەبێ ئەوەی ئەو ئامانجەی کە بۆ دیزاین هەیانبوو ون ببێت، بۆ ئەوەی تەلارسازی ببێتە مەکۆیەك و ژینگەیەکی ڕۆژانەی یەکگرتوو بۆ دیزاین دروست بکەن، لە کەوچکێکەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە تەواوی شارێك. بۆ چەندین ساڵ قوتابخانەی باوهاوس ڕۆڵێکی گەورەی بینی لە گۆڕینی سیمای فیزیکی جیهانی ڕۆژانە و تایبەتمەندیەکانی، لە دیزاینی کتێبەوە بۆ ڕووناکی ماڵەوە، بۆ مۆبیلیاتی سووك، لە بەکارهێنانێکی پراکتیکی بیرۆکەی باوهاوس (کارایی تەلارسازی) ، کە ئامانجی ئەوەیە دیزاینەکە لەگەڵ ئامانجەکەیدا بگونجێنێت، و لێرەدا دەتوانین ڕێگە بە جوانییەکان بدەین ئەمە بەبێ ئەوەی هیچ کێشەیەك دروست بکات بۆ دیزاینەرەکە. بەکارهێنانی بیرۆکەکانی باوهاوس بووە هۆی نەهێشتنی دیکۆراتی ناپێویست، کە کەڵەکەبوو و تەرخانکرابوو بۆ بیرۆکەکانی سەدەی نۆزدەهەم و پێشتر، بەڵام ئەوە ڕێگری ناکات لە بوونی ئەو شتانەی کە لە ڕووی کاراییەوە ڕاستن، بەڵام ناشرینن، یان لانیکەم ئاسایین. کارەکانی باوهاوس جوانن نەك تەنها لەبەرئەوەی هاوتای ئەو ئەرکەن کە بۆی دیزاین کراون، بەڵکو لەبەرئەوەی هونەرمەندان خاوەن دید و سەلیقەی هونەری دیزاینیان کردووە و دەیانزانی چۆن بیناکە لەگەڵ ئامانجەکەیدا بگونجێت، و لەهەمان کاتدا دڵخۆشکەر بێت بۆ چاو . گرنگی تاقیکردنەوە: گرنگی و بەهای ئەزموونکردن نکۆڵی لێناکرێت، چونکە دۆزینەوەی پەیوەندی جیاواز لە نێوان شێوە و ماددەدا پێویستی بە تاقیکردنەوە و هەڵەیەکی زۆر هەیە. دیزاینەر یان ئەندازیار دەبێت ئازاد بێت لە هەڵبژاردنی پێکهاتە و کەرەستەی جیاواز، تەنانەت ئەگەر تاقیکردنەوەکان لە هەندێک کاتدا بەرەو بنبەستێک بگەن، بەڵام لە کۆتاییدا سوودیان هەیە، وەک چۆن هونەرمەند ناتوانێت هەمیشە ڕێبازی وریایی و ئاسایی پەیڕەو بکات، چونکە زۆربەی بەشە سەرەکییەکانی ڕووداوەکان و قوتابخانە هونەریەکان بە پلەی یەکەم لە بیرۆکە و تاقیکردنەوە ناپەسەندەکانەوە هاتوون کە لەوانەیە لەو کاتەدا بێباکانە دەرکەون. باوهاوس و نازیزم: هەر لەسەرەتاوە چاوی ڕاستڕەوەکانی ئەڵمانیا لەسەر گرۆپیۆس و قوتابخانەی باوهاوس بوو. کاتێک باوهاوس بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩١٩ دەرکەوت، مانیفێستەکەی بارگاوی بوو بە سۆسیالیزم و شۆڕش و وەك زەمینەیەکی بەپیت بۆ ڕادیکاڵەکان دەهاتە بەرچاو، جگە لەوەی کە لەلایەن چەپەکانەوە پارەیان بۆ دابین دەکرا، پرۆفیسۆرەکانی قوتابخانەکە هونەرمەندی شۆڕشگێڕی ئاڤانگارد بوون، کە هەندێکیان هونەری ئاڤانگاردیان هەبوو، مێژووی کارکردن لەگەڵ ڕێکخراوە بەلشەفییەکان لە یەکێتی سۆڤیەت، وەک واسیلی کاندینسکی. سەرکردەکەیان، گرۆپیۆس، ئینتەرناسیۆنالیستێکی چەپ بوو، هەوڵی دەدا بیرۆکە پێشکەوتنخوازەکانی خۆی لە ڕێگەی دیزاینەوە بەدەستبهێنێت نەک سیاسەت، بە دروستکردنی خانووی پاك بۆ کرێکاران و شوێنی کارکردنی سەلامەت و هەواگۆڕکێی باش. هەروەها کاری کردووە بۆ دامەزراندنی سەندیکایەك کە کرێکارانی قوتابخانەی باوهاوس لەخۆ بگرێت، لەوانە هونەرمەندان و پیشەوانان، بەبێ ئەوەی جیاوازی چینایەتی لە نێوان کرێکار و هونەرمەنددا هەبێت ئامانجی گرۆپیۆس پێشکەشکردنی ڕۆح بوو لەسەر ئامێرەکە، لەکاتێکدا ئامانجی نازییەکان سەرکوتکردنی ڕۆح بوو لە ڕێگەی ئامێرەکەوە. دژایەتی لەگەڵ باوهاوس دەستبەجێ دەستی پێکرد، لە دانیشتوانی ناوچەکەوە دژی خوێندکارانی قوتابخانەکە، پارتە سوریالیستەکانیان، جاز و مۆسیقای فۆلکلۆر. ئەوان وەك کەسانی دەرەکی سەیر دەکران کە نەریتیان شکاندوە و ئەکادیمیای هونەری نەریتی و کۆنەپەرستانەیان پیس کردوە. ئەوان بوونە جێگەی ڕق و کینە لەلایەن ڕاستڕەوە کۆنەپەرستی پرۆتستانتەکانەوە و دەنگۆی ئەوە بڵاوبووەوە کە ئاهەنگی سێکسی و کۆبونەوە شەیتانییەکانیان ئەنجامداوە. ڕۆژنامە ڕاستڕەوەکان و لایەنە سیاسییەکان ئیستغلال کران بۆ گاڵتەکردن بەو قوتابخانەیە و جەختکردنەوە لەوەی کە ئەو قوتابخانەیە هەڕەشەیەکی جیهانییە بۆ سەر پاکی نەتەوەیی ئەڵمانیا. دەکرێ بڵێین ئەڵمانیا زەرەرێکی زۆری کرد لە وێرانکردنی قوتابخانەکە، هەروەها دەستکەوتی وڵاتانی دیکەش گەورەتر بوو، بەو پێیەی خوێندکارانی قوتابخانەکە بیرۆکە و ئەخلاقی خۆیان لەگەڵ خۆیان بردە وڵات و شارە جیاوازەکانی وەك: دیترۆیت، شیکاگۆ ، تۆکیۆ، ئەمستردام، لە ڕێگەی تەلارسازی و هونەر و دیزاینی پیشەسازییەوە. ئێستا دوای زیاتر لە سەد ساڵ لە دامەزراندنی قوتابخانەی باوهاوس، دەکرێ بڵێین کە دواجار ئەو بیرۆکەیە بەسەر نازیزمدا سەرکەوت و سەرەڕای هەموو هەوڵێك بۆ ڕووخاندن و سنووردارکردن و دەستگیرکردنی مامۆستا و هونەرمەندەکانی بۆ ساڵانێك بەردەوام بوو. نازیزم نەیتوانی بیرۆکەکە بسڕێتەوە و ژیانی باوهاوس تا ئێستاش بوونی هەیە، نەک تەنها لە ڕووی ستایلەوە، بەڵکو لە جەوهەر و ئەخلاقی قوتابخانەی هونەریدا کە ئارەزووی ژیانێکی باشتر بۆ هەمووان دەکات بەبێ جیاوازی چینایەتی.